सिन्धुलीको बंगुर फार्ममा भेटिए जनआन्दोलनका कवि !

९ वैशाख, काठमाडौं । लोकतान्त्रिक आन्दोलनका चर्चित कवि मणि काफ्ले यतिबेला कुनै फकिरझैं शहरबाट हराएका छन् । गणतन्त्र ल्याउन सक्रिय भूमिका खेलेका काफ्लेको अब पहिचानसमेत बदलिएको छ । दोस्रो जनआन्दोलन ०६२/६३ का बेला कीर्तिपुर चोकमा आन्दोलनको अगुवाइ गर्ने कुनै नेता नहुँदा काफ्ले आफ्नो कविताले आन्दोलनको ज्वाला दन्काउँथे । युवाहरुमा जोस भर्थे ।

दोस्रो जनआन्दोलन ०६२/६३ का बेला कीर्तिपुर चोकमा आन्दोलनको अगुवाइ गर्ने कुनै नेता नहुँदा काफ्ले आफ्नो कविताले आन्दोलनको ज्वाला दन्काउँथे । युवाहरुमा जोस भर्थे ।

Mani-Kafleलोकतान्त्रिक आन्दोलनका चर्चित कवि काफ्ले के गर्दैछन् भनेर खोज्दा उनी सिन्धुली पुगेका रहेछन् । के गर्दै हुनुहुन्छ भन्ने प्रश्नमा उनले भने-आजभोलि म किसान भएको छु सर ।’

शाही ‘कु’ पछि दोस्रो आन्दोलनले प्रारम्भिक रुप लिँदै गर्दा काफ्ले मास्टरी पेशा गर्दै थिएँ । काठमाडौं पढ्न आउँदा उनलाई प्रा.डा. बन्छु भनेको लागेको थियो । तर, लोकतान्त्रिक आन्दोलनको अग्रमोर्चामा रहेर क्रान्तिकारी कविता सुनाउने क्रममा उनी ‘हिट सेलिब्रेटी’ बने ।

मणि ९ वर्ष पहिलेको त्यो क्षण सम्झिँदै भन्छन्- ‘अब म राजनीतिक आन्दोलनमा आफ्नोतर्फबाट गर्न सक्ने योगदान गर्छु, समाजलाई माथि लैजान समाजशास्त्रीको रुपबाट गर्न सक्नेजति गर्छु भनेर आउट स्टडी गरेर बसेँ । तर, अहिले आइपुग्दा राजनीतिज्ञहरुलाई हामीजस्ता मान्छे काम नहुने ।’

काफ्ले विद्यार्थी जीवनबाटै वामपन्थी राजनीतिसँग जोडिएका थिए । उनी माओवादीसँग नजिक थिए । लोकतान्त्रिक आन्दोलनपछि उनले एमाओवादीको त्रिभुवन विश्वविद्यालयको कमिटीमासमेत काम गरे । पार्टी फुटेपछि उनी वैद्य माओवादीतिर लागे ।

तर, लोकतान्त्रिक आन्दोलनको सफलतापछि पनि जब राजनीति समाजसँग जोडिएन । मणि काफ्लेलाई लाग्यो, यो राजनीतिक पार्टीमा रहनुको कुनै अर्थ छैन ।

र, उनले निर्णय गरे, आफ्नो तर्फबाट जे सक्छु गर्छु, गाउँ र्फकन्छु । उनले भने-हामी काठमाडौंतिर बिलाएर गयो भने गाउँ जस्ताको तस्तै रहन्छ । गाउँमा गाडी पुग्ला, २/४ वटा रक्सी भट्टी खुल्छन् । ठेक्का पट्टा हुन्छ । तर, एकेडेमिक र उत्पादनको काम केही नहुने देखेपछि म एक्लैले जति सक्छु त्यति गर्छु भनेर गाउँ फर्किने निर्णय गरेँ ।’

अहिले उनी सिन्धुली फर्किएको वर्ष दिन हुन लाग्यो र एकेडेमिक एवं उत्पादनको काममा जोडिएका छन् ।

विद्यालय र बंगुरपालन

काफ्लेले अहिले कक्षा ५ सम्म पढाइ हुने स्कुल खोलेका छन् । आफ्नो स्कुल नाफामूखी नभएर सेवामूखी भएको उनले बताए । आफूलाई टिकाउन भने उनले बंगुर पालन गरेका छन् ।

‘स्कुल मेरो एकेडिमक काम हो, म आफू पढ्नका लागि काठमाडौं जुन वातावरणबाट गएँ, त्योभन्दा धेरै राम्रो वातावरणबाट अबका बालबालिकाहरु जाउन् भन्नका लागि मैले स्कुल खोलेको हो’ काफ्लेले भने- ‘आर्थिकरुपमा मकहाँबाट टिक्ने भन्दा बंगुरको बिजनेश सुरु गरेँ । यसलाई ब्यालेन्स गर्न सकेँ भने म टिक्छु ।’

सुरुमा संयुक्तरुपमा सुरु गरेको भए पनि बंगुर फर्मलाई उनले अहिले एक्लै चलाएका छन् । अहिले आफ्नो फर्ममा ४० वटा बंगुर रहेको उनले सुनाए ।

लोकतान्त्रिक आन्दोलनका कवि काफ्लेेले गाउँ फर्किएर बंगुर पालन सुरु गरेपछि स्थानीय युवाहरुले पनि उनलाई पछ्याएका छन् । आसपासमा झण्डै १४/१५ बटा बंगुर र्फम खुलेका छन् ।

उसो त सुरुमा उनी गाउँ फर्कँदा काठमाडौं गएको मान्छेे, केही गर्न नसकेर फर्कियो भन्ने पनि नभएका होइनन् । विद्यालय खोलेपछि पनि अभिभावकहरुलाई बुझाउन सजिलो थिएन । तर, ९ महिनाको अनुभवले अब दुबै कामलाई एकसाथ अघि बढाउन सकिन्छ भन्ने आत्मविश्वास मणिमा पलाएको छ ।

अब गाउँ नै बस्ने हो ? अनलाइनखबरको प्रश्नमा उनले भने- हामीजस्तो यायावरको जीवन सेटल नै भन्ने त हुँदोरहेछ, आवश्यकताले कता डोर्‍याएर लैजान्छ, त्यतै जाने हो ।’

तर, लगत्तै उनले आफू ८/१० वर्षको योजनासहित गाउँ गएको सुनाए । स्कुललाई राम्रो एउटा एकेडेमिक सेन्टर बनाएर गाउँकै भाइहरुलाई हस्तान्तरण गर्ने उनको लक्ष्य छ । त्यो ८/१० वर्ष कृषिको काम पनि सँगसँगै लैजाने उनले बताए ।

गाउँबाट लोकतान्त्रिक आन्दोलनको सम्झना

काफ्लेको मानसपटलमा यतिबेला ९ वर्षअघि भएको लोकतान्त्रिक आन्दोलनमा कविता सुनाउँदै हिँडेको र आम मानिस सडकमा उर्लिएको एक एक दृश्यहरु ताजै छन् । झन प्रत्येक वर्ष जनअन्दोलनको वर्षगाँठ मनाउँदा त उनका आँखा अगाडि ती दृश्यहरु घुमिरहन्छन् ।

ती दिनलाई सम्झँदै उनले अनलाइनखबरसँग भने, ‘त्योबेला म विश्वविद्यालयको विद्यार्थी थिएँ । देशले उथलपुथलबाट निकास खोजिरहेको थियो । सामान्य डेन्टपेन्टको निकासले काम गर्ने वाला थिएन । उलटपुलट नै चाहिएको थियो । र, जे भयो त्यसमा हाम्रो पनि योगदान थियो ।’

युवाहरुको उल्लेख्य सहभागिता रहेको दोस्रो आन्दोलनले २४० वर्ष पुरानो राजतन्त्रामक व्यवस्था अन्त्य गर्‍यो । काफ्लेको विश्लेषणमा त्यो एकदमै युगीन आवश्यकता थियो र नेपालको राजनीतिक परिवर्तनका लागि कोशेढुंगा सावित भयो ।

सपना अधुरै रह्यो

तर, राजनीतिक व्यवस्था परिर्वतन भएपछि त्यो आन्दोलनको उद्देश्य भने अझै पूरा भएको छैन । राजनीतिक परिर्वतनपछि जुन गतिमा परिर्वतनको अनुभूति हुन्छ भन्ने थियो, त्यो नहुँदा आन्दोलन नै ओझेलमा परेको उनको बुझाइ छ । काफ्ले भन्छन् – हामीले आन्दोलनको अग्रपङ्तीमा रहँदा जे सपना देखेका थियौं, त्यो केही पूरा भएन ।’

के थियो त सपना भन्ने प्रश्नमा उनको जवाफ छ – एउटा समुन्नत समाजका लागि आवश्यक पर्ने ‘कम्पोनेन्ट’ हरु राजनीतिक नेतृत्वले तयार गर्छन् भन्ने लाग्थ्यो । हामीलाई चाहिने आधार तयार भएपछि समाजलाई रुपान्तरण गरेर जान सक्छौं ।’

तर, व्यवस्था परिर्वतन भएपछि राजनीतिक नेतृत्व सत्ताको खेलमा लागे, जसलाई काफ्ले असाध्यै अपरिपक्व खेल भन्छन् । ‘त्यसले राजनीतिक परिवर्तनको व्यवस्थापन भएन । भ्रष्टाचार बढेर गयो । मानिसहरुमा रातारात धनी बन्ने महत्वाकाक्षा बढ्यो । अपराध नियन्त्रण नभएपछि हाम्रो समाज थोरै अपराधीकरण भएर गयो । र, राजनीतिले नयाँ बाटो देखाउन नसकेपछि विस्तारै समाज ध्वंसतिर गयो ।’

काफ्लेको थप विश्लेषण छ, ‘नेताहरु आफैं कन्फ्यूज्ड भए । के हो प्राथमिकता भन्ने निर्धारण नै गर्न सकेनन् । आन्दोलन गर्ने, त्याग पनि गर्ने, बलिदान पनि गर्ने तर, त्यसलाई सटेलमेन्ट गर्न समाजका सबै अंगहरुलाई परिचालन गरेर त्यो आन्दोलनलाई बचाइ राख्न र अगाडि लैजान हाम्रो राजनीतिक नेतृत्व चुक्यो । केही सुधार भएन ।

अब यतिकै गएर क्रमिक सुधार हुन्छ भन्ने आधार पनि काफ्लेले देखेका छैनन् । समाजमा अहिले पनि द्वन्द्व कायमै छ । सामाजिक अन्तरविरोधहरु हल भएका छैनन् । यही बीचमा आन्दोलन गर्ने गलत शक्तिहरु पनि राइज भएर आउन सक्छन् ।

अब ‘सेन्टिमेन्टल पोलिटिक्स’ पनि हुन सक्छ । अथवा कुनै एउटा शक्तिले अगाडि आएर सबै कुराको सेटलमेन्ट गरेर अगाडि लिएर जान पनि सक्छ । दुबै सम्भावना छ ।

काफ्ले अगाडि भन्छन्- तर, सेटलमेन्ट भएर देशलाई छिट्टै नयाँ ठाउँमा लिएर जाने सम्भावनाभन्दा अझै समाज विध्वंश हुने सम्भावना ज्यादा देखिन्छ ।’

नेपाली समाज कहाँ छ ?

काफ्लेले यो राजनीतिको अर्थ छैन भन्ने निश्कर्ष निकाल्नुका पछाडि थुप्रै कारणहरु छन् । ‘समाज एकातिर छ अनि पोलिटब्यूरोमा बसेर नेपाली समाज यहाँनेर पुगेको छ भनेपछि हामीले मान्नुपर्ने ? जबकि अवस्था त्यस्तो हुँदैन’ उनले भने- समाजले म यहाँ छु, आइज, मलाई ब्याख्या गर भन्नुपर्‍यो नि राजनीतिज्ञलाई ।’

नेपाली समाजलाई कसैले पूँजीवादी भनेका छन्, कसैले सामन्ती त कसैले अर्ध सामन्ती भनेका छन् । लोकतान्त्रिक आन्दोलनका कवि मणि काफ्लेको प्रश्न छ- यो टर्मिनोलोजीको लडाइँ किन ?

उसोभए हाम्रो समाजको वास्तविकता के हो त भन्ने अनलाइनखबरको प्रश्नमा उनले भने- हामी आर्थिकरुपमा बैंकक्रप्ट भइसक्यौं । हामीसँग केही छैन । रेमिट्यान्सले देश धानेको छ । दिनानुदिन १५ सय/दुई हजार युवा बाहिर जान्छन् । ४/५ वटा लास दैनिक आउँछन् । अनि नेताहरु रेमिट्यान्सको पैसामा भाषण गरेर हिँडेका छन् ।’

जाजरकोटमा मान्छे मरिरहेका छन्, अनि यो समाज पूँजीवादी हो कि सामन्तवादी हो भनेर व्याख्या गरेर बसेर हुन्छ ? काफ्लेको सुझाव छ, नेपाली युवालाई उत्पादनमा जोडेर सक्षम बनाएपछि पुँजीवादी कि समान्तवादी हो भनेर झगडा गरौंला ।

कांग्रेस र कम्युनिष्टलाई प्रश्न

लोकतन्त्र भने पनि, गणतन्त्र भने पनि, जनतन्त्र भने पनि र समाजवाद भने पनि यो सबै केवल भाषण गरेर जनतालाई भन्नका लागि रहेछन् भन्ने मणिको निष्कर्ष छ । उनी भन्छन्, वीपीको समाजवाद भनेको छ, त्यो लागू गर्ने कहाँ हो ? कांग्रेसले भन्नुपर्‍यो । स्वर्गमा त होइन होला, अर्को कुनै ग्रहमा होइन होला । यही नेपाल भन्ने भूमिमै हो भने सुरुवात गर्नुपर्‍यो नि ।

कम्युनिष्टहरु ६२ प्रतिशत जनता वामपन्थी छन् भन्छन् । कहाँ लागू गरेको छ जनवाद ? पार्टीबाटै सुरु गर्नुपर्ने होला । तर, पार्टीभित्र सामन्ती तरिका छ, नोकरशाही पद्दति छ ।

गणतन्त्र शब्दको खेल भयो

दोस्रो जनआन्दोलनको सफलतापछि नेपालमा गणतन्त्र आयो भनिएको छ । तर, काफ्लेको प्रश्न छ-के हो त गणतन्त्र भनेको ? किसानलाई कसरी आइपुग्छ ? मजदुरलाई कसरी आइपुग्छ ? महिला, विद्यार्थी, दलितलाई कसरी आइपुग्छ ? केही छैन । ३० वर्ष पुरानो पाठ्यक्रम छ, विद्यार्थीलाई आउँदै आएन । किसानलाई नयाँ बिउ मल आएन । महिलाहरु अहिले पनि बोक्सीको नाममा मारिएका छन् ।

त्यो गणतन्त्र भन्ने चिज के हो क्या ? कसैले नबुझिने चिज त होइन होला । गणतन्त्र त देखिने, छोइने चिज भएर आउनुपर्‍यो नि जनतासम्म । त्यो गीत भएर आउँछ कि ? समाचार भएर आउँछ कि ? बिउ भएर आउँछ कि ? मल भएर आउँछ ? गणतन्त्र शब्दमा, पेपरमा, टीभीको समाचारमा आएर त केही भएन ।

कुराकानीको अन्त्यमा लोकतान्त्रिक आन्दोलनका चर्चित युवा कवि काफ्लेले आफ्नो निष्कर्ष सुनाए- गणतन्त्र कसरी आउने भन्ने हाम्रा नेताहरुलाई नै थाहा रहेनछ । आयो है, गणतन्त्र भनेको छ, केवल शब्दको खेल भयो ।’

About Admin MC3

This is dummy text. It is not meant to be read. Accordingly, it is difficult to figure out when to end it. But then, this is dummy text. It is not meant to be read. Period.